ਮਿਗ-21 ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1963 ਵਿੱਚ ਟੈਸਟਬੈੱਡ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਰੂਸੀ-ਨਿਰਮਿਤ ਜੈੱਟ 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ, ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਸੁਖੋਈ Su-30MKI ਨਹੀਂ ਆਇਆ।

ਮਿਗ 21 ਇਤਿਹਾਸ: ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਾਰੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਅਸਮਾਨ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਮਿਗ-21 ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ (ਮਿਗ 21) ਸਤੰਬਰ ਵਿੱਚ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਦ ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ (IAF) 19 ਸਤੰਬਰ ਨੂੰ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਏਅਰਬੇਸ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਰਸਮੀ ਸਮਾਰੋਹ ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦੇ ਰੂਸੀ ਮੂਲ ਦੇ ਮਿਗ-21 ਬੇੜੇ ਨੂੰ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਕਰੇਗੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ, ਮਿਗ-21 ਬਾਈਸਨ ਦੇ ਦੋ ਸਕੁਐਡਰਨ ਸਰਗਰਮ ਹਨ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਮਿਗ 21 ਦਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਿਵੇਂ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ।

1963 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ

ਮਿਗ-21 ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1963 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟੈਸਟ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਰੂਸੀ-ਬਣਾਇਆ ਜੈੱਟ 2000 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅੱਧ ਤੱਕ ਸੁਖੋਈ Su-30MKI ਦੇ ਆਉਣ ਤੱਕ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। 1963 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਭਾਰਤ ਨੇ ਟਾਈਪ-77, ਟਾਈਪ-96, ਬੀਆਈਐਸ ਅਤੇ ਬਾਈਸਨ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ 700 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਿਗ-21 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਮਿਗ-21 ਬੇੜੇ ਨੂੰ ਫੇਜ਼-ਆਊਟ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ 2022 ਤੱਕ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਦਾ ਟੀਚਾ ਸੀ ਪਰ ਮਿਗ-21 ਸਕੁਐਡਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਹਲਕੇ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਤੇਜਸ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੇਰੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਫੇਦ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ
ਪੜਾਅਵਾਰ ਹਟਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਹਿਲੇ ਸਕੁਐਡਰਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼੍ਰੀਨਗਰ ਸਥਿਤ ਨੰਬਰ 51 ਸੀ, ਜਿਸਨੇ ਕਾਰਗਿਲ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਫੇਦ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸਨੇ ਫਰਵਰੀ 2019 ਵਿੱਚ ਬਾਲਾਕੋਟ ਹਵਾਈ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੁਆਰਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕੈਂਪਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜਵਾਬੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਨਾਕਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਵਿੰਗ ਕਮਾਂਡਰ ਅਭਿਨੰਦਨ ਵਰਤਮਾਨ, ਜੋ ਹੁਣ ਗਰੁੱਪ ਕੈਪਟਨ ਹਨ, ਨੇ ਹਵਾਈ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨੀ ਜੈੱਟ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ।

ਚਾਰ ਮਿਗ-21 ਸਕੁਐਡਰਨ ਪੜਾਅਵਾਰ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ
2017 ਅਤੇ 2024 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਚਾਰ ਮਿਗ-21 ਸਕੁਐਡਰਨ ਪੜਾਅਵਾਰ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ। ਭਾਰਤ ਕੋਲ 42 ਲੜਾਕੂ ਸਕੁਐਡਰਨ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰ ਤਾਕਤ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਕੋਲ 31 ਸਰਗਰਮ ਸਕੁਐਡਰਨ ਹਨ। ਮਿਗ-21 ਫਲੀਟ ਨੂੰ ਪੜਾਅਵਾਰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸਰਗਰਮ ਲੜਾਕੂ ਸਕੁਐਡਰਨ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਰ ਘੱਟ ਜਾਵੇਗੀ। ਮਿਗ-21 ਬਾਈਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਸੇਵਾਮੁਕਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਆਖਰੀ ਦੋ ਸਕੁਐਡਰਨ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਛੇ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ। ਇਹ ਸਿੰਗਲ-ਇੰਜਣ, ਸਿੰਗਲ-ਸੀਟਰ ਮਲਟੀ-ਰੋਲ ਲੜਾਕੂ/ਜ਼ਮੀਨ ਹਮਲਾ ਜਹਾਜ਼ ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਈਸਨ ਮਿਗ-21 ਜਹਾਜ਼ ਦਾ ਨਵੀਨਤਮ ਉੱਨਤ ਸੰਸਕਰਣ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤੀ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੇ 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਿਗ-21 ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਬਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕਰਨਾ
ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਬਾਈਸਨ ਵਿੱਚ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਐਵੀਓਨਿਕਸ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕਸ, ਮਲਟੀ-ਫੰਕਸ਼ਨ ਡਿਸਪਲੇਅ ਕਾਕਪਿਟ, ਕੋਪਿਓ ਲਾਈਟ-ਵੇਟ ਮਲਟੀ-ਮੋਡ ਰਾਡਾਰ, ਰੇਡੀਓ ਸੈੱਟ, ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਵਾਰਫੇਅਰ ਸੂਟ, ਇਨਰਸ਼ੀਅਲ ਨੈਵੀਗੇਸ਼ਨ ਸਿਸਟਮ/ਜੀਪੀਐਸ, ਹੈਲਮੇਟ-ਮਾਊਂਟਡ ਡਿਸਪਲੇਅ ਅਤੇ ਬਿਹਤਰ ਵਿੰਡਸ਼ੀਲਡ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਦੌਰਾਨ ਜੈੱਟ ਦੇ ਇੰਜਣ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਅਤੇ ਭਾਰ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਏਅਰਫ੍ਰੇਮ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਸੀ।

2230 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਦੀ ਗਤੀ, ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ
2230 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ, ਇਹ ਜੈੱਟ 23 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਟਵਿਨ-ਬੈਰਲ ਤੋਪ ਅਤੇ ਚਾਰ ਆਰ-60 ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਲੜਾਈ ਮਿਜ਼ਾਈਲਾਂ ਲੈ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਟਰਸੈਪਟਰ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਸੁਪਰਸੋਨਿਕ ਜੈੱਟ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਮਲਿਆਂ ਸਮੇਤ ਇੱਕ ਮਲਟੀਰੋਲ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਪਗ੍ਰੇਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੁਆਰਾ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੰਗਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਮਿਗ-21 ਜੈੱਟ ਕਈ ਹਾਦਸਿਆਂ ਕਾਰਨ ਵੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ

ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਗ-21 ਨੇ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਹ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਮਿਗ-21 ਨੂੰ ਉਸ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਵਜੋਂ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਸਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੋ ਗੁਆਂਢੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੌਕਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾ ਕੇ ਸਰਹੱਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ, ਭਾਰਤ ਪੰਜਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਟੀਲਥ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ ਵੀ ਵਿਕਸਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਲੱਬ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦੇਵੇਗਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਉੱਨਤ ਲੜਾਕੂ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਵਾਲੇ ਸਿਰਫ ਤਿੰਨ ਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।